سالها پیش، شاید سال هشتاد و شش بود که یک روز نیما اکبرپور با من، محمود فرجامی، تماس گرفت و گفت تیمی در رادیوجوان دنبال کسی می‌گردند که بتواند با زبان و ادبیات قاجاری طنز بنویسد و من تو را معرفی کرده‌ام. شماره‌ات را بدهم؟ گفتم بده. چند بعد آقایی با من تماس گرفت و دعوت کرد جلسه‌ای بروم در ساختمان رادیو. رفتم آنجا. جمعی بودند که اسم هیچکدامشان یادم نمانده بجز همان آقا، حامد جوادزاده و یک نفر کاملا متفاوت با آن جمع، نیما دهقانی که یکی دو جلسه‌ای بیشتر نیامد. آنجا بود که فهمیدم برنامه طنزآمیزی در رادیوجوان پخش می‌شود که سه روز در هفته این گروه آن را می‌سازند و سه روز دیگر گروه دیگری به سرپرستی صادق داوری‌فر. خیلی زود فهمیدم که کلا اخلاق و سلیقه‌ام به آن یکی گروه می‌خورد و اصولا طرح‌هایی که در ذهن دارم هم راست‌کار اینطور برنامه‌سازی نیست ولی خب به اینها قول همکاری داده بودم…نهایتا و بعد از چند بار تست زدن من دو تا کار را قبول کردم که به طور بداهه اجرا کنم؛ یکی «دکتر فرجام» بود که متخصصی بود همه‌چیز دان و در هر برنامه در هر موضوعی به عنوان کارشناس با او مصاحبه می‌شد… دکتر فرجام همیشه مقدمه‌هایی طولانی و بی‌ربط می‌گفت، به کتابهای در دست نگارشش ارجاع می‌داد و به دوستی‌هایش با مقامات صداوسیما اشاره می‌کرد و نهایتا احمقانه‌ترین نظر ممکن را می‌گفت. مثلا یک بار که موضوع برنامه درباره کمربند ایمنی بود بعد از کلی حرافی سابقه کمربند ایمنی را به افتادن جادگرها از روی جاروهای پرنده مرتبط کرد! طنز ماجرا البته در پارودی (نقیضه‌سازی) بود و به توصیه اکید من، خانمی که هربار تماس می‌گرفت برای مصاحبه واقعا فکر می‌کرد با یکی از کارشناسان صحبت می‌کند و تا روز آخر هم طنز بودن ماجرا را نگرفت (حیرت کردید؟ حیرت‌انگیزتر اینکه طبق برآوردها، بیشتر مخاطبان برنامه هم طنزآمیز بودن نظراتی که یک نمونه‌اش را آوردم نگرفته بودند و نهایتا این آیتم پرمخاطب نشد).برنامه دیگر، که آن هم نیمه بداهه بود، اما بسیار پرمخاطب شد: «ممیزی شعر و ترانه». بله برنامه‌ای با همین نامی که الان ویدویی/تلویزیونی شده و دقیقا – تاکید می‌کنم دقیقا- با همین ساختار. کل ایده‌ و طرحش هم از من بود و محتوایش نه فقط انتقاد از سیستم نظارتی/ممیزی صدا و سیما بلکه دست انداختن رییس وقتش حسن خجسته بود که ته‌لهجه‌ای مشهدی داشت و من هم با توصیفاتی که از او شنیده بودم (هیچوقت ندیدمش) این آیتم را درآوردم. وصفش نمی‌کنم چون دقیقا همینی‌ست که شاید قسمتهایی از آن را دیده‌اید جز اینکه رادیویی بود و نقش ممیز را من داشتم (خواننده حامد جوادزاده بود که الان هم نقش هنرمند را دارد. روی شعر، پیشتر من سناریوی نصفه نیمه‌ای می‌نوشتم و اجرا نیمه بداهه بود). اولین قسمتش حتی همین را هم نداشت و یادم هست در یک اتاق معمولی در ساختمان رادیو با میکروفن رومیزی قابل حمل ضبط کردیم… اگر اشتباه نکنم بیش از بیست آیتم ضبط و پخش شد همان ایام.این گذشت تا سالها بعد رفقایی همین برنامه ویدیویی را برای من فرستادند. از اینکه بدون هیچ تغییری برنامه زنده و تصویری شده و مورد استقبال هم قرار گرفته خوشحال شدم ولی هر چه فکر کردم یادم نیامد سازنده‌اش اطلاعی به من داده باشد، کسب اجازه که هیچ! بعد فکر کردم شاید چون من سالهاست از ایران خارج شده‌ام دسترسی به من سخت بوده… اما هیچ چیز، حتی در حد یک تشکر یا یادکرد هم در تیتراژ آغاز و پایان برنامه چیزی ندیدم. شماره حامد جوادزاده را از یکی از دوستان بدست آوردم و پیامی دادم. جواب داد و احوالپرسی گرمی درگرفت. منتظر ماندم چیزی در مایه «عه اتفاقا دنبالت می‌گشتیم…» بیاید. نیامد. ناچار خودم حرف را کشاندم به برنامه و گلایه بسیار ملایمی که بیشتر از یک سطر نرفت. بلافاصله آقای جوادزاده که چاکرم‌مخلصم‌های بی‌حسابش روزگاری من را شرمنده و کلافه می‌کرد گذاشت و رفت! یعنی حتی نیازی به توضیح هم ندید… . نمی‌دانم چرا بی‌ادبی را هم به سرقت هنری اضافه کرد، شاید فکر کرد من هم از جماعت اسکرین‌شات‌بگیر هستم. قاعدتا بعد از ماه‌ها همکاری و سالها آشنایی اگر من را می‌شناخت می‌دانست اهل این کار نیستم، نیاز مالی ندارم، شهرتم -هرچقدر کم یا بد- خیلی بیشتر از نیاز به اینطور یادکردهاست… و حتی دنبال عذرخواهی هم نبودم.از آن موقع تا بحال چند بار خواسته‌ام این مطلب را بنویسم، یا حتی نوشته‌ام اما از انتشارش پشیمان شده‌ام. ولی چند روز پیش برایم ماجرایی علنی شد که اگر چه نه به این شدت ولی در همین راستاست: پایمال کردن حقوق معنوی. افزون بر این دو، ماجرای کتاب بیشعوری را هم که می‌دانید؛ بعد از آنکه نزدیک به سی‌ناشر و مترجم[؟!] متن ترجمه من را کپی کردند، همان ناشر خودم هم آن را به اسم مترجمی که اصولا وجود خارجی ندارد کپی کرد و به بازار داد (بله درست خواندید!)غم‌انگیز است برایم که بخش بزرگی از این ناجوانمردی‌ها بخاطر این صورت می‌گیرد که حضرات -حتی کسانی که اظهار دوستی‌های غلیظ می‌کردند زمانی- می‌دانند من خارج از کشور هستم و [لابد به گمان آنها] دستم از همه جا کوتاه است. متاسفم. اما دستم را کوتاه نمی‌بینم و [دیگر] کوتاه نمی‌آیم. این فقدان قانون و عدالت و شرم و انصاف را دست کم باید فریاد زد.

یادداشت کاظم کردوانی درباره نابکاری‌ها و جعل تاریخ و خودستایی‌های سخیف غلط‌انداز فرج سرکوهی هم تکان‌دهنده است و هم سخت تاسف‌آور. من البته، مثل خیلی‌های دیگر، یا در واقع هر کس که اندکی مطالعه‌ای دارد و هر خبر و مصاحبه و ادعایی را با عقل سلیم و داده‌های قبلی می‌سنجد متوجه دروغگویی‌ها و معرکه‌گیری‌های آقای سرکوهی شده بودم و هر جا اسمی از او می دیدم نادیده رد می‌کردم، اما ظاهرا رسانه‌های فارسی زبان خارج از کشور و خصوصا بی‌بی‌سی حاضر به دل‌کندن از جذابیت معرکه‌گیری‌های این داستانسرای همه‌چیزدان و همه‌جاحاضر نیستند.

عموما، و آن اوایل، ادعاهای آقای سرکوهی تا آنجا که مربوط به چیزهای غیرقابل انکار یا اثبات بود قابل تحمل بود، مثلا [در یک مصاحبه] می‌گفت ماموران امنیتی او را مجبور می‌کرده‌اند که صداها و حرفهایی که هنگام سکس با همسرش ردوبدل می‌شده را دوباره در حضور آنها بگوید… (کاری سخت کثیف و غیراخلاقی اما خلاقانه، چه از جانب شکنجه‌گران و چه -شاید- ذهن سازنده!)بعضی دیگر از ادعاهای آقای سرکوهی با داده‌ها و شواهد چندان همخوان نبود اما خوب «می‌فروخت». مثلا اتهامات سنگینی که به مسعود بهنود زد و [تقریبا] به خودفروختگی متهمش کرد، و بهنود با صبوری و رندی توامانی که دارد جواب نداد و وقتی هم که مستقیما از او دراین باره پرسیده شد (گفتگوهای جداگانه کامبیز حسینی و من) گفت حتما فرج بهتر می‌داند چون حافظه او بهتر است و بعد سخن را برد به وقت پنهان شدن سرکوهی و خروجش از ایران و این که بهنود یکی از نادر کسانی بوده که سرکوهی پناه داده و حتی در فرودگاه هم بدرقه‌اش کرده… .در چنین مواردی اگر کسی به مخالفت با ادعاهای سرکوهی برمی‌خاست معمولا برچسب مریدی این و کارمندی آنجا و نانخوری فلان را می‌گرفت.

اوجش (در سخافت) گفتگو با چند رسانه معرکه‌طلب بعد از درگذشت هاشمی رفسنجانی و ادعای جنابِ همه‌چیزدانِ همه‌جاحاضر بود که: این رفسنجانی یک مدتی با ما زندان بود و آدم دلال مسلک سخیفی بود و چند بار هم آمد به سلول من که یک چیزهایی به من بفروشد که ردش کردم رفت! (نقل به مضمون)حالا تو با فکی که تا زمین کش آمده بگو به شهادت خاطرات همه کسانی که آن بابا را در زندان و قبلش دیده بودند، هر ایراد و حتی جرم و جنایتی که داشت، از نظر مالی بی‌نیاز بود و غرور خاصی داشت و هرگز چنین رفتاری یا حتی نزدیک به آن هم از او گزارش نشده! قاعدتا مرید و خودفروخته و کارمند هستی وگرنه فرج و اکبر می‌دانند در آن سلول چه گذشته یا تو؟ بی‌بی‌سی بهتر می‌داند گفتگو با کی جنجالی‌تر می‌شود یا تو؟

نامه آقای کردوانی اما اتمام حجت است برای هر کس که بالاخره دنبال متر و معیاری می‌گردد برای راستی‌آزمایی‌های این بابا که انگار یک تنه نیت کرده تا جایی که ازش برمی‌آید تاریخ سیاسی و ادبی و سایر را تحریف کند (این «سایر» بستگی به رسانه‌ها دارد که در چه امور دیگری ایشان را صاحب تخصص و خاطره بدانند!).کردوانی بیش از ده دروغ واضح و شاخدار و سخیف سرکوهی را نشان می‌دهد که تقریبا همه آنها نه تسامحا از سر عواملی مثل ضعف حافظه یا بیماری زوال عقل بلکه تعمدا از سر خودشیفتگی و کینه‌جویی از دیگران و مطلع نشان دادن خود، ساخته و پرداخته شده‌اند.البته اگر ادیتوریال بی‌بی‌سی، که احتمالا جوانی [یعنی ایشالا!] باید باشد ناآشنا با موقعیت غولهایی مثل سمیعی گیلانی و باطنی و صادقی و کابلی در ادبیات و زبان‌شناسی، فقط کمی دقت هم می‌کرد متوجه می‌شد آن ادعانامه سردبیر یک نشریه که خودش را همپایه آن بزرگان و آدمی مثل کردوانی را تا حد پادو جمع نشان داده، چقدر سوراخ است. اما چه می‌شود کرد که هر ادعا و تاریخ‌سازی، پشتوانه بعدی می‌شود و لابد چندی دیگر ادیتوریال رسانه فارسی‌زبانِ بعدی هم با چند «سرچ» به همین ادعانامه سرکوهی می‌رسد و مطمئن‌تر از همکار قبلی سراغ استاد می‌رود که بیا برایمان از شورای فلان و کانون بهمان و انجمن بیسار خاطره بگو! و اصلا مگر نه که انبوهی از مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای او بخاطر سوابق دوری است از سردبیری مجله‌ «آدینه» که تمام اعتبارش را سرکوهی از خلال همین خاطره‌سازی‌ها و ادعاپردازی‌ها پای خود نوشت و به ادیتوریال‌های طالب معرکه‌گیری انداخت؟ بماند که البته میراث‌خوار سیروس علینژاد بود و مرهون لطف کسانی که پس از خروج علینژاد از کشور به همکاری‌شان ادامه دادند… .

می‌گویند روزی شازدگان درباری آدم سخیفی را پولی دادند که جلوی وزیر اعظم ضرطه‌ای بدهد. داد و جمع خندیدند و وزیر هم به جای تنبیه انعام حسابی دادش. طرف را بسیار خوش آمد و فکر کرد پس جلوی شاه این شیرین‌کاری را تکرار کنم چه انعام‌ها بگیرم. کرد و دو شقه شد و حکمت انعام وزیر پدرسوخته روشن!از دیشب که یادداشت بلند و کوبنده کاظم کردوانی را خوانده‌ام فکر می‌کنم نکند مسعود بهنود که بالاخره بی‌ارتباط با دربار هم نبوده همان کار وزیر را کرده با فرج سرکوهی!

بهرحال که این بار نه می‌توان به استناد من بودم و اکبر/بازجو/… راه مستندات را بست، نه می‌شود با برچسب مرید و حسود و کارمند و بچه‌سال… دهان منتقدان را. یکی از اعضای نام‌آشنای شورای بازنگری ادبیات فارسی که اتفاقا سرکوهی را هم از نزدیک می شناسد، مفصلا و با ارجاعات دقیق دروغگویی‌ها و مهمل‌بافی‌های او را نشان داده و سرنخی بدست داده [اضافه کردن و پررنگ کردن شخص خود به قیمت تحریف کل ماجرا] که اتفاقا در بقیه معرکه‌گیری‌های او هم مشهود است و می‌تواند همه آنها را زیر سوال ببرد.زمانی نوریزاده گل سرسبد رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران بود. سابقه‌ روزنامه‌نگاری ده برابر مهمتر از سرکوهی داشت و صدبرابر بهتر معرکه می گرفت و قصه‌ها را می‌پرداخت و البته واقعا منابعی اطلاعاتی هم داشت. عاقبت اما چنان چاخان‌هایش یکی یکی رو شد که چاره‌ای جز کنار گذاشتنش، دست کم از رسانه‌هایی مثل بی‌بی‌سی، باقی نماند.

نوشته‌ای که در پی می‌آید گزارشی‌ست از پایان‌نامه‌ی من که پژوهشی‌ست بر روی انگیزه‌های طنز سیاسی در رسانه‌های چاپی و آنلاین ایرانی. این پایان‌نامه بین سالهای 2010 تا 2014 انجام شد، زمانی که در مقطع دکتری ارتباطات (گرایش روزنامه‌نگاری) در دانشگاه علوم مالزی (USM) مشغول به تحصیل بودم.

هدف از انجام این پژوهش، همانگونه که از نامش پیداست، تحقیق درباره انگیزه تولید طنز سیاسی برای رسانه‌های فارسی/ایرانی بود. سوال محوری این بود که چرا گروهی از روزنامه‌نگاران و نویسندگان و کارتونیست‌ها برای رسانه‌های چاپی و یا آنلاین فارسی‌زبان در سه دهه اخیر طنز سیاسی تولید کرده‌اند وقتی که هزینه‌‌ و خطرات چنین کاری اینقدر بالاست. ویژگی اصلی این تحقیق هم آن بود که از شعارهای کلیشه‌ای درباره آزادی بیان و مسئولیت‌های اخلاقی (که البته بخشی از انگیزه‌ها را تشکیل می‌دهند) فراتر برود و تا جای ممکن عمیق و همه جانبه به انگیزه‌های کسانی که بطور حرفه‌ای به طنز سیاسی می‌پردازند نزدیک شود. برای این منظور من از سه تئوری برجسته در حوزه طنز که به عقیده بیشتر طنزپژوهان آکادمیک، مهمترین تئوری‌های طنز محسوب می‌شوند کمک گرفتم. آن سه تئوری عبارتند از:

تئوری برتری: که قدیمی‌ترین تئوری طنز است و از زمان ارسطو تا کنون مورد توجه نظریه پردازان بوده است. این تئوری ریشه طنز و خنده را در تحقیر سوژه‌ی طنز و حس “فخر ناگهان”ی می‌داند که با تمسخر و تحقیر سوژه، نصیب کسی یا کسانی می‌شود که به طنز/شوخی/خنده/تمسخر… مبادرت می‌ورزند. این تئوری بیشتر در دانش جامعه‌شناسی امروزی کاربرد دارد.

تئوری تسکین: نظریه‌ای که عمیقا ریشه در روان‌شناسی مدرن و به‌ویژه نظرات فروید دارد. این نظریه خنده و به تبع آن طنز و شوخ‌طبعی را حاصل نوعی تخلیه انرژی روانی می‌داند که بیش از هر چیز در خشم ریشه دارد.

تئوری ناسازگاری: نظریه‌ای “شناختی” که خنده و هر نوع شوخ‌طبعی را در واقع حاصل نوعی خاص از دریافت ذهن از یک وضعیت ناسازگار می‌داند. بنابر این نظریه، طنز بیش از هر چیز وقتی حادث می‌شود که دریافتی از امر واقع شدیدا با انتظارات و الگوهای ذهنی تعارض پیدا می‌کند.

هر چند که انتخاب چنین چارچوب نظری‌ای (متشکل از سه نظریه برجسته در حوزه جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و علومِ شناختی) به اندازه‌ی کافی وسیع به نظر می‌رسید، در طراحی کلی تحقیق سعی کردم از محدود کردن یافته‌ها به نظریات از پیش تعیین شده پرهیز کنم. به این منظور فضایی نیز برای انگیزه‌های متنوعی که می‌توانند کاملا شخصی و اقتصادی باشند در نظر گرفتم.

در مرحله‌ی بعد کوشش شد مصاحبه شونده‌ها از طیف وسیعی از طنزپردازان انتخاب شوند. برای این منظور من با استفاده از سابقه‌ی روزنامه‌نگاری و طنزنویسی خودم که باعث شده بود با بعضی از بهترین طنزپردازان ایرانی سابقه همکاری یا دوستی داشته باشم، نهایتا 9 نفر را میان طیف متنوعی از طنزپردازان فعال ایرانی انتخاب کردم: اعم از طنزنویسان، طنزسرایان، کارتونیست‌ها؛ زنان و مردان؛ خارج‌نشینان و داخل‌نشینان؛ فعالان در عرصه مطبوعات چاپی و فعالان در فضای آنلاین… . مصاحبه‌شوندگان عبارت بودند از خانم‌ها و آقایان : رویا صدر، فیروزه مظفری، هادی خرسندی، ابراهیم نبوی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، مانا نیستانی، هادی حیدری، پوریا عالمی و ف.م. سخن

گفتگوها به روش “کیفی” انجام شدند، روشی که بر خلاف روش “کمی” می‌کوشد تا بجای استفاده از پرسشنامه و سوالات معین با پاسخ‌های احتمالی محدود، به عمق ساختار فکری و احساسات انسان‌ها نزدیک شود. برای این منظور – ضمن در نظر داشتن چارچوب پژوهش و سوالات کلی- سعی شد گفتگوها تا جای ممکن آزاد باشند و شخصا سعی کردم تا آنجا که ممکن است به مصاحبه شونده‌ها و زندگی شخصی‌شان نزدیک شوم. در این رابطه دیدارها و گفتگوهای چند روزه با آقای نبوی و خرسندی و نیستانی در اروپا (عموما در خانه و یا فضاهای خصوصی) کمک فراوان کرد. قدردان هر سه بزرگوار هستم.

سرانجام خلاصه و جملات کلیدی گفتگوها و پاسخ‌ها (پس از ترجمه به انگلیسی) با روش تحلیل محتوای کیفی (Qualitative Content Analysis) انتخاب و دسته‌بندی شدند و با استفاده از این روش که یک روش قابل اعتماد علمی در پژوهش‌های علوم انسانی است نشان داده شد که – به نظر پژوهنده البته- انگیزه‌های هر کدام از طنزپردازهای مصاحبه شده چگونه ذیل تئوری‌های فوق‌الذکر دسته بندی می‌شوند. همچنین هر انگیزه‌‌ای که توسط یک طنزپرداز مورد اشاره قرار گرفته بود اما قابل دسته‌بندی در تئوری‌ها شناخته شده نبود هم مورد لحاظ قرار گرفت. به این ترتیب 9 تحلیل جداگانه درباره انگیزه‌های 9 مصاحبه شونده بدست آمد؛ هر کدام شامل: حدود 20 تا 30 جمله‌ی کلیدی + جدولی شامل فراوانی هر انگیزه + یک گزارش توصیفی از برآیند گفته‌های هر طنزپرداز به همراه تحلیل آنها.

لازم به ذکر است که بر اساس تعاریف و توصیفات پیشینی، هر کدام از این نظریات شامل زیرمجموعه‌ای از انگیزه‌های گوناگون هستند، مثلا ‘سانسور و خودسانسوری’، ‘خاصیت سوپاپی طنز’ و ‘انتقام‌گیری’ زیرمجموعه تئوری تسکین قرار می‌گیرند. یا مثلا ‘پوچ دیدن جهان’، و ‘درک عدم تناسب بین آنچه که هست و آنچه که باید باشد’ ذیل تئوری ناسازگاری؛ که به گمانم توضیح بیشتر در مورد آنها خارج از حوصله‌ی این گزارش مختصر است.

در این فرایند مشخص شد که دست کم بیست انگیزه‌ی متفاوت در تولید طنز سیاسی سهیم هستند که از هیچ‌یک نمی‌توان چشم‌پوشی کرد و در هر یک از آنها طنزنویسان متعددی اشتراک دارند. بیشتر این انگیزه‌ها تحت تئوری‌های سه‌گانه‌ی طنز (برتری، تسکین و ناسازگاری) قابل دسته بندی‌اند اما تعدادی از آنها نیز قابل دسته‌بندی ذیل این تئوری‌ها نیستند و این بیشتر به سرشت “حرفه‌ای” طنز سیاسی در رسانه‌ها باز می‌گردد. مثلا ‘نیاز مالی’، ‘ناگریز بودن از کار سیاسی بخاطر سلطه‌ی سیاست بر همه شئون زندگی در ایران امروز’، ‘راضی نگه داشتن مخاطبان’، و ‘تعلق خاطر شخصی به یک جریان خاص سیاسی’ هم می‌توانند جزو انگیزه‌ها باشند، هر چند که در مورد همه صدق نمی‌کنند.

در نهایت تمام انگیزه‌های بدست آمده (از توصیفات و نظرات مصاحبه شونده‌ها) بطور یکجا و در یک ماتریس جامع مورد بررسی قرار گرفتند و آنچه به دست آمد این بود که -بطور میانگین- انگیزه‌ی “رهاسازی خشم و خشونت” مهمترین عامل انگیزشی در تولید طنز سیاسی در میان طنزپردازان مصاحبه شده (و احتمالا بسیاری طنزنویسان و کاریکاتوریستهای ایرانی دیگر) است. این رهاسازی در وهله‌ی اول یک عامل روان‌شناختی است که مربوط به خود طنزپرداز می‌شود اما از دو سو با مسائل جامعه‌شناختی و “شناختی” مرتبط است: طنز پرداز از درک شکاف عمیق واقعیت (آنچه هست) و ایده آل (آنچه باید باشد) دچار خشمی درونی می‌شود، آنگاه این خشم و انرژی ذهنی را در قالب طنز سیاسی نمایان می‌سازد و از این طریق ضمن رسیدن به نوعی آرامش درونی نسبی، پیام و خواست خود و جامعه را منتقل می‌کند. ضمن آنکه انگیزه تولید طنز سیاسی ارتباط نزدیکی با کنترل خشم و خشونت جامعه از طریق انعکاس انتقادهای عمومی در طنز سیاسی دارد.

این پایان‌نامه در هفت فصل به انجام رسید که فصل سوم آن به طور مفصل (تقریبا به اندازه‌ی کتابچه‌ی مستقلی) به تاریخ شوخ‌طبعی انتقادی و طنز سیاسی از ابتدا تا دوران حاضر اختصاص دارد. در این فصل از زاویه “انگیزه‌های طنزپردازان”، تاریخ طنز در ادبیات فارسی و مطبوعات ایرانی را در دو بخش کاویدم: طنز و شوخ‌طبعی انتقادی در ادبیات کلاسیک تا پیش از دوران مشروطه، و در ادبیات مدرن و رسانه‌های فارسی زبان ایران پس از انقلاب مشروطیت. این فصل، دید نسبتا جامعی درباره طنز فارسی و انگیزه‌های طنزپردازان کلاسیک و مدرن ایرانی در بکارگیری طنز انتقادی به مخاطب غیرفارسی‌زبان می‌دهد و یک اثر تحقیقی مستقل محسوب می‌شود که احتمالا، با اضافات و ویرایش جدید، به صورت کتاب (به انگلیسی) چاپ خواهد شد.

بحث جامعی درباره یافته‌ها، تاریخ طنز سیاسی در ایران، خصوصیت رسانه‌های نو و فضای سایبر، و همچنین تحلیل‌ها و نظرات طنزپژوهان برجسته جهانی درباره ماهیت و خاستگاه طنز سیاسی پایان‌بخش این پایان‌نامه است.